قیزلار دئیه‌ر آتیل ماتیل چارشنبه آینا تکین بختیم آچیل چارشنبه
به باور صاحب نظران پیدایی و خاستگاه دقیق چهارشنبه سوری چندان روشن نبوده و در هاله‌ای از ابهام قرار دارد.
گستره جغرافیایی این آیین کهن علاوه بر ایران کنونی معطوف به قفقاز، آسیای میانه، بخش‌هایی از خاورمیانه، آناتولی و… می‌باشد. در بستر تاریخی نیز علاوه بر ترک ها، پارس ها و اعراب ایرانی می‌توان از سومریان، عیلامی ها_ایلامی ها، فینیقی‌ها، مصریان باستان، یهودی ها و… به عنوان مدعیان بخش‌هایی از این میراث معنوی بشری یاد کرد.
آنچه مسلم است امروز در دو کشور ایران و جمهوری آذربایجان مراسم نوروز و چهارشنبه سوری بصورت فراگیر و ملی اجرا می‌گردد.
در جمهوری آذربایجان علاوه بر مردم، دولت نیز رسما به همراه کابینه در جشن های چهارشنبه سوری شرکت کرده و با مردم کوچه و بازار بُر می‌خورند. در نگاهی گذرا به تاریخچه چهارشنبه سوری اعراب ایران و شیعیان مهاجر خراسان، آئین چهارشنبه سوری را به خروج مختار منتسب دانسته و البته یهودیان آیین چهارشنبه سوری را با جشن پوریم مرتبط میدانند. برخی از نویسندگان و محققین ایرانی آیین چهارشنبه سوری را با آیین زرتشتی پیوند می‌زنند، در حالی که خود محققین زرتشتی، آیین چهارشنبه سوری را نوعی توهین به قداست آتش پنداشته و انتساب آن به این آیین را مردود میدانند. چهارشنبه سوری در آذربایجان یکی از مراسم کهن آذربایجان چهارشنبه های آخر سال (سو، اود، یئل و توپراق) می‌باشد. این چهارشنبه‌ها با رنگ های سفید، خاکستری، سیاه و سرخ طبیعت نیز کاملا منطبق هستند: (موشتلوغچو/ خبرچی، کوله/کوتوله، قره و قیزیل چارشنبه سی) آداب و رسوم چهارشنبه سوری (ایل آخیر چرشنبه‌سی) گوناگون و به غایت زیبا و پر معنا می‌باشند: پریدن از روی آتش با خوانش اشعار زیبای فولکلوریک (قیزلار دئیه‌ر آتیل ماتیل چارشنبه * آینا کیمی بختیم آچیل چارشنبه) یکی از این مراسم نمادین و سمبلیک می‌باشد. همچنین شال_ساللاماق، فرستادن خنچه هدایا و نقل و شیرینی و آینه به خانه تازه عروس ها از طرف خانواده داماد، قاشق‌زنی، اسپند دود کردن، رفتن سر چشمه آب و… چهارشنبه سوری یا چهارشنبه سوزی؟! به دلیل شکاف بین نسلی و عدم انتقال صحیح آموزه‌های فرهنگی و آیینی به نسل جدید و البته برخورد چندگانه حاکمیت با چنین مراسماتی (انکار ، تخفیف و تجلیل)، همچنین فرهنگسازی غلط در دو سه دهه اخیر، آیین ها و آداب و رسوم زیبا و پرمحتوای چهارشنبه سوری در چهارگوشه ایران کم کم به حاشیه رفته و جای خود را به ترقه‌بازی و انفجار مواد محترقه گوناگون و بعضا خطرناک داده است. به طوری که سال به سال تعداد کشته‌ها، مجروحین و تلفات حاصل از این آتش بازی رو به تزاید می‌باشد. تداوم این آتش بازی باعث ایجاد استرس و ترس و وحشت خانواده‌ها شده و شیرینی و حلاوت این مراسم باستانی را به تلخی میل می‌دهد.
چهارشنبه سوری سیاسی در یک دهه اخیر نیز پس از حوادث تلخ سال ۸۸ با دخالت و تحریک برخی از عناصر داخلی و خارجی عده ای با #استفاده_ابزاری سعی در بهره برداری از شور و هیجان جوانان در مراسم چهارشنبه سوری برای نشان دادن صدای اعتراضات مردمی کرده و با سیاسی کردن آئین‌های باستانی و کهن ایرانی به نوعی سعی در مصادره به مطلوب نمودند. نتیجتاً با ورود اضطراری نیروهای نظامی و انتظامی به مراسمات مردمی بعضا جو شور و شادمانی به جو استرس و پلیسی مبدل می‌شود.
به نظر می‌رسد که برای پاسداشت صحیح آیین های کهن و باستانی نوروز، چهارشنبه سوری، یلدا و… قبل از هر چیز باید با یادآوری و تبیین فلسفه وجودی این مراسمات برای نسل کنجکاو تیزبین جدید فرهنگسازی نمود و در حد امکان پیرایه های زائد را از دامن چنین آیین هایی زدود. بايرام ایدی، گئجه قوشی اوخوردی آداخلی قيز، بيگ جورابین توخوردی هر كس شالين بير باجادان سوخوردی آی نه گؤزل قايدادی شال ساللاماق بيگ شالينا بايراميليغين باغلاماق! شال ايسته‌ديم من ده ائوده آغلاديم بير شال آلیب تئز بئلیمه باغلاديم غلام گيله قاشديم شالی ساللاديم فاطمه خالا منه جوراب باغلادی خان ننه‌می، يادا سالیب آغلادی یومورتانی گؤیچک گوللی بویاردیق چاقیشدیریب سینانلاری سویاردیق اویناماقدان بیرجه مگر دویاردیق علی منه یاشیل آشیق وئرردی ارضا منه نوروز گولی درردی سؤزی، سوْوی، کاغیذی اینک‌لرین بولاماسی، آغوزی چرشنبه‌نین گیردکانی، مویزی قیزلار دییه‌ر: آتیل ماتیل چرشنبه آینا تکین بختیم آچیل چرشنبه…